PTSD, gdy życie rozpada się na milion kawałków

O PTSD, czyli zespole stresu pourazowego (inaczej zaburzeniu stresowym pourazowym lub zaburzeniu po stresie traumatycznym) stało się głośno przede wszystkim za sprawą żołnierzy wracających z misji lub uczestniczących w działaniach wojennych. Po powrocie do domu niektórzy z nich zaczynali zachowywać się w sposób zupełnie niezrozumiały dla ich otoczenia i dla nich samych. Okazało się, że źródłem tych zmian były wydarzenia, z którymi zetknęli się w trakcie działań militarnych, wydarzenia skrajnie stresujące, wykraczające poza ich zdolności do radzenia sobie i adaptacji.

Obecnie wiemy już, że PTSD nie wiąże się wyłącznie z udziałem w wojnie, może dotyczyć również innych zdarzeń o charakterze losowym (jak katastrofy naturalne czy wypadki drogowe) lub intencjonalnym (jak przemoc psychiczna i fizyczna, gwałt, napaść). Ich cechą wspólną jest zawsze konfrontacja ze śmiercią, groźba śmierci, poważne obrażenia ciała, zagrożenie takimi obrażeniami, nadużycie seksualne lub groźna takiego nadużycia. Możemy doświadczyć traumatycznego zdarzenia osobiście, być jego bezpośrednim świadkiem lub dowiedzieć się, że dotknęło naszego bliskiego krewnego czy przyjaciela. Możemy być także wystawieni na powtarzające się / skrajnie nasilone zdarzenie w związku z wykonywaną przez nas pracą.

Reakcje ludzi na przeżycie traumy są bardzo zróżnicowane. Pojawia się tutaj istotne ryzyko wystąpienia dolegliwości psychicznych do jakich należy m.in. PTSD. Dotyczą one około 10% osób, które przeżyły wypadek komunikacyjny lub katastrofę naturalną. W przypadku zdarzeń o charakterze interpersonalnym (np. gwałt) lub związanych z udziałem w wojnie odsetek ten sięga nawet 50-60%.

Objawy PTSD pojawiają się jakiś czas po traumie, przeważnie po okresie około miesiąca od zaistnienia wydarzenia. Możliwe jest jednak także, że ujawnią się dużo później nawet 6 miesięcy po doświadczeniu traumatycznym. Mówimy wtedy o PTSD o opóźnionym początku.

Na zespół stresu pourazowego składają się następujące objawy:

• Ponowne przeżywanie lub odtwarzanie traumy; widoczne w koszmarach, niepokojących natrętnych wspomnieniach i wyobrażeniach czy „przebłyskach” (tzw. flashbackach) wiążących się z poczuciem, jakby traumatyczne wydarzenie działo się ponownie tu i teraz. Towarzyszą im często intensywne doznania z ciała (np. szybkie bicie serca, duszności) i cierpienie emocjonalne.
• Unikanie; ludzie podejmują kroki w celu uniknięcia wszelkich bodźców związanych lub kojarzących się z traumą. Nie chcą oglądać filmów, telewizji ani czytać opisów wydarzenia, rozmawiać o nim lub też starają się wymazać myśli i wspomnienia ze świadomości.
• Nadmierne wzbudzenie; jego przejawy to m.in. drażliwość, nadmierna czujność, problemy z koncentracją uwagi i zapamiętywaniem, bezsenność czy nasilona reakcja przestrachu. Ludzie mają poczucie, że się zmienili, że nie poznają siebie i swoich reakcji, czują się jak „odbezpieczony granat” czy „bomba z opóźnionym zapłonem”.
• Zmiany w myśleniu i nastroju; utrzymuje się pesymistyczny nastrój, któremu towarzyszą często ponure myśli (np. „Jestem do niczego”, „Świat jest beznadziejny”, „Nie mogę nikomu ufać”). Ludzie tracą zainteresowanie ważnymi zajęciami, zmagają się z dojmującym poczuciem winy i brakiem perspektyw na przyszłość. Niektórzy doświadczają amnezji dotyczącej pewnych fragmentów wydarzenia. Inni popadają w odrętwienie, uważają, że nie potrafią już kochać ani odczuwać radości.

Z PTSD współwystępują często inne problemy psychiczne, jak zaburzenia lękowe (napady paniki, lęk uogólniony, zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne), zaburzenia nastroju (depresja czy zaburzenia afektywne dwubiegunowe), uzależnienie lub nadużywanie alkoholu / substancji psychoaktywnych / leków.

Co powoduje, że niektórzy po przeżyciu traumy stopniowo sami wracają do równowagi, a u innych rozwija się PTSD? Istnieje wiele zmiennych, których wystąpienie może zwiększyć naszą podatność na zespół stresu pourazowego. Po pierwsze to czynniki związane z czasem przed traumą, takie jak nasze uzdolnienia, kompetencje, kondycja psychofizyczna czy doświadczenia z okresu dzieciństwa / młodości. Ważne jest także to, co dotyczy samego wydarzenia traumatycznego, jak indywidualna ocena zdarzenia, znaczenie jakie mu nadamy, towarzyszące mu emocje (m.in. strach, poczucie bezsilności, przerażenie) czy wystąpienie reakcji dysocjalnych (odrętwienie, odrealnienie). Wpływ na nas ma również okres po traumie m.in. przypisywanie sobie wyłącznej winy za zdarzenie, stosowanie mniej skutecznych strategii radzenia sobie, określony kontekst społeczny (brak wsparcia emocjonalnego, nieżyczliwe reakcje ze strony innych, próby obwiniania). Aktualne badania pokazują, że najsilniejszymi predyktorami wystąpienia PTSD u danej osoby są wczesne doświadczenia rozwojowe (styl więzi z opiekunem) oraz temperament (szczególnie tendencja do intensywnych reakcji emocjonalnych na bodźce, a jednocześnie skłonność do zachowań ryzykownych, o wysokiej wartości stymulacyjnej).

Bibliografia:

Morrison, J. (2016). DSM-5 bez tajemnic. Praktyczny przewodnik dla klinicystów. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Odachowska, E. (2016). Diagnoza skutków traumy u osób dorosłych. Uniwersytet SWPS (materiały dydaktyczne).

Popiel, A., Pragłowska, E. (2009). Psychopatologia reakcji na traumatyczne wydarzenia. W: J. Strelau, B. Zawadzki, M. Kaczmarek (red.), Konsekwencje psychiczne traumy: uwarunkowania i terapia, 34 a 63. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.

Popiel, A., Zawadzki, B. (2013). Przedłużona ekspozycja w Polsce. Wstęp do polskiego wydania. W: E. Foa, E. Hembree, B. Olasov Rothbaum. Przedłużona ekspozycja w terapii PTSD. Emocjonalne przetwarzanie traumatycznych doświadczeń. Podręcznik terapeuty, 9 a 11. Sopot: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.